Arbeidsuitbuiting: alles dat je als ondernemer moet weten

Het lijkt misschien een ver-van-je-bed-show, maar arbeidsuitbuiting komt helaas ook in Nederland voor. Als eerlijke ondernemer denk je waarschijnlijk dat je hier niets mee te maken hebt, maar dat kan vies tegenvallen. Al run je je zaak met de beste intenties, arbeidsuitbuiting kan binnen jouw keten plaatsvinden zonder dat jij er enige weet van hebt. Zo kan het voorkomen dat externe partijen binnen jouw bedrijfsketen zich schuldig maken aan arbeidsuitbuiting. Omdat het belangrijk is altijd waakzaam te zijn op arbeidsuitbuiting, leggen we in dit artikel uit waar je op moet letten. Wat is arbeidsuitbuiting precies en hoe kun je het signaleren? In welke branches komt arbeidsuitbuiting het meeste voor en wat zijn de consequenties als het binnen jouw bedrijf voorkomt?

Wat is arbeidsuitbuiting precies?

Allereerst is het handig om uit te leggen wat arbeidsuitbuiting precies is. Wellicht ken je de verhalen uit het buitenland, waar in sommige landen moderne slavernij nog steeds alledaagse kost is. Toch komt arbeidsuitbuiting ook in Nederland voor. Het gaat om arbeidsuitbuiting als de rechten van het werkende personeel bewust stelselmatig geschonden worden en zij onder onmenselijke omstandigheden te werk worden gesteld. Denk hierbij aan een lager inkomen dan het minimumloon, het (deels) af moeten staan van hun salaris, onder dwang moeten werken, slechte huisvesting, lichamelijk en geestelijk mishandeld worden, bedreiging, overmatig veel uren moeten draaien of gedwongen in gevaarlijke situaties te werken: de betreffende medewerker wordt letterlijk uitgebuit en het gaat vaak om schrijnende situaties. 

In welke sectoren komt arbeidsuitbuiting voor? 

Arbeidsuitbuiting komt vooral voor aan de onderkant van de arbeidsmarkt. Vaak zijn het de kwetsbare groepen die slachtoffer worden van arbeidsuitbuiting. Denk hierbij bijvoorbeeld aan (illegale) arbeidsmigranten, die slechte kennis hebben van hun rechten op de Nederlandse arbeidsmarkt en bovendien onze taal slecht spreken, waardoor ze niet goed weten waar ze mee instemmen. Vaak denken ze naar Nederland te komen voor een mooie toekomst met veel kansen, maar hier blijkt in de praktijk niets van waar. Omdat een deel van de arbeidsmigranten illegaal in Nederland verblijft, durven ze geen aangifte te doen en zijn zij sneller slachtoffer van bijvoorbeeld afpersing, dreiging, dwang en zelfs geweld. 

Voorbeelden van arbeidsuitbuiting in Nederland

Zoals we al eerder schreven: arbeidsuitbuiting komt helaas ook in ons nuchtere kikkerlandje voor. Het aantal arbeidsmigranten dat onder erbarmelijke omstandigheden moet werken loopt tot in de duizenden. Toch is het lastig om een officiële schatting te maken. Vele arbeidsmigranten schrijven zich niet in bij de gemeente, waardoor ze als het ware ‘onzichtbaar’ zijn. Een simpele zoekopdracht in Google leert echter dat arbeidsuitbuiting nog veel te vaak voorkomt in Nederland, met de ene krantenkop nog heftiger dan de andere.  

Arbeidsuitbuiting in de agrarische sector

In 2021 werd na onderzoek in heel Europa gesteld dat arbeidsuitbuiting nog veel voorkomt in de agrarische sector. Ook in Nederland komt uitbuiting voor onder arbeidsmigranten in de landbouw en tuinderij. Zo werden er in datzelfde jaar op een boerderij in het Limburgse Linne meer dan vijftig Roemeense arbeidsmigranten gevonden die onder mensonterende omstandigheden leefden en werkten als aspergestekers. Sommige migranten gaven aan soms zelfs geslagen te worden door hun leidinggevende. De eigenaar van het bedrijf kreeg uiteindelijk een dwangsom opgelegd en moest de arbeidsmigranten binnen twee dagen elders onderbrengen. Dit is een voorbeeld van hoe belangrijk het toezicht op je eigen bedrijf is: een leidinggevende binnen jouw bedrijf kan machtsmisbruik plegen en zich schuldig maken aan arbeidsuitbuiting zonder dat jij er weet van hebt. 

Arbeidsuitbuiting in de hotellerie

Een voorbeeld van arbeidsuitbuiting zonder medeweten van het bedrijf zelf is een gerenommeerde hotelketen die zakendeed met een wasserij. Deze wasserij maakte zich schuldig aan de uitbuiting van Syrische vluchtelingen. Lage salarissen, slechte werkomstandigheden en soms wel werkweken van 86 uur. Het hotel dat met hen samenwerkte had geen idee. Dit laat zien hoe belangrijk het is dat er altijd zicht is op de keten en er streng wordt toegekeken of alle regels van de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) worden nageleefd.

Arbeidsuitbuiting in de bouw

Ook in de bouw komt arbeidsuitbuiting vaak voor, wat tot gevaarlijke situaties kan leiden. In 2015 vond er een ongeluk plaats met een heftruck waarbij een Poolse arbeidsmigrant slachtoffer was. Na het ongeval was hij een tijd lang onvindbaar en een vaag netwerk aan onderaannemers zorgde ervoor dat niemand zich verantwoordelijk voelde voor het ongeval. Als een ongeval op de werkvloer plaatsvindt, worden (illegale) migranten door hun zwakke positie vaak direct op straat gezet. Als ook huisvesting aan werk gekoppeld is, kan dit extra nare gevolgen voor hen hebben.

Arbeidsuitbuiting in de horeca

Ook in de horeca is het niet altijd even gezellig als het lijkt: arbeidsuitbuiting komt ook dáár voor. Sommige medewerkers in de horeca verdienen structureel onder het minimumloon of krijgt zwart betaald. Ze worden gedwongen lange dagen te maken en wie zich hiertegen verzet, wordt ontslagen. Onderhandse afspraken tussen werkgever en werknemer lijken soms gunstig, maar pakken in de praktijk vaak vervelend uit.

Hoe kun je arbeidsuitbuiting binnen jouw organisatie voorkomen? 

Deze voorbeelden laten zien dat arbeidsuitbuiting ook voor kan komen op plaatsen waar je het misschien niet zou verwachten. Maar hoe kun je arbeidsuitbuiting binnen jouw organisatie structureel tegengaan? 

1. Werk samen met erkende en betrouwbare uitzendbureaus

Veel problematiek rondom arbeidsuitbuiting ontstaat door malafide uitzendbureaus. Uitzendbureaus schieten jaarlijks als paddenstoelen uit de grond: per jaar komen er volgens de Inspectie SZW zo’n 4000 tot 5000 uitzendbureaus bij en verdwijnen er 3000. Het is dus belangrijk om te onderzoeken met welk bureau je samenwerkt. Ga bij voorkeur voor een bekend en gerenommeerd bureau.

2. Zorg ervoor dat iedereen in jouw keten voldoende kennis heeft van arbeidsuitbuiting

Samenwerken is belangrijk om arbeidsuitbuiting tegen te gaan. Ga daarom op onderzoek uit om achter de doelen en werkzaamheden van directe (keten)partners te komen. Ga met elkaar om de tafel om te kijken hoe jullie dit samen structureel tegen kunnen gaan.  

3. Laat regelmatig integrale controles uitvoeren

Arbeidsuitbuiting kun je tegengaan door integrale controles uit te laten voeren binnen je eigen organisatie. Op deze manier wordt elke uithoek binnen jouw organisatie onderzocht, ook als het externe partijen betreft. Hoe belangrijk integrale controles ook zijn, ze worden lang niet altijd structureel uitgevoerd. Het is daarom van belang om te onderzoeken of dit met regelmaat gebeurt. Je kunt hierin de initiatiefnemer zijn, wellicht zijn er andere partijen in dezelfde branche die er net zoveel belang bij hebben als jij en graag met je meewerken in de strijd tegen arbeidsuitbuiting. 

4. Voel je verantwoordelijk

Als er elders in jouw keten arbeidsuitbuiting plaatsvindt, is dat niet altijd jouw schuld. Dat neemt echter niet weg dat je als ondernemer de verantwoordelijkheid hebt om hier stelling tegen te nemen. Denk dus niet: “Bij uitzendbureaus gaat nou eenmaal veel mis.”, of “In dat land hebben werknemers het nou eenmaal slecht.” Dat iets regelmatig voorkomt of zelfs de norm is, betekent immers niet dat het daarmee ook acceptabel is. 

5. Zorg dat je de signalen van arbeidsuitbuiting herkent

Dan rest de vraag: Hoe herken je het als een werknemer uitgebuit wordt? Daar zijn verschillende aanwijzingen voor. Dat leggen we graag hieronder uit.

Hoe herken je arbeidsuitbuiting?

Het herkennen van arbeidsuitbuiting is niet eenvoudig. Het is vooral belangrijk in eerste instantie beroep te doen op je eigen gezonde verstand. Wanneer is een uitzonderlijk lange werkdag incidenteel, en wanneer wordt het structureel? Het zijn altijd belangrijke signalen wanneer arbeiders geen persoonlijke papieren kunnen tonen, als ze geen weet hebben van hun verblijfsplaats of wanneer hun verblijfplaats in een bedrijfspand of op een bedrijventerrein blijkt te zijn. Ook wanneer personeel gevaarlijk en ongezond werk moet doen, kan er sprake zijn van dwang – net als wanneer ze zwart betaald worden. Arbeidsuitbuiting is schrijnend. Mensen, in sommige gevallen ook minderjarig, zijn onder dwang of onder valse voorwendselen naar Nederland gehaald, waar ze gedwongen worden onder onmenselijke omstandigheden te werken. Mocht je twijfelen of er sprake is van arbeidsuitbuiting binnen jouw organisatie of binnen een bedrijf waarmee je samenwerkt, dan kun je het beste contact opnemen met de Nederlandse Arbeidsinspectie om een melding te maken. Wil je melding maken van arbeidsuitbuiting bij een ander bedrijf? Ook dan kun je bij de Nederlandse Arbeidsinspectie terecht. 

Arbeidsuitbuiting binnen jouw eigen organisatie: de gevolgen

Arbeidsuitbuiting is een vorm van mensenhandel en wordt gezien als een zwaar misdrijf. Op arbeidsuitbuiting staat dan ook een hoge straf. Omdat arbeidsuitbuiting in zeer verschillende vormen en gradaties voor kan komen, is een onderzoek hiernaar complex. Als je geen goed zicht hebt op de werkomstandigheden binnen je organisatie, kan het zomaar zijn dat je onverwacht wordt geconfronteerd met misstanden en de daarbij behorende sancties. Zo kunnen de werkzaamheden stilgelegd worden, er kan een dwangsom opgelegd worden, het bedrijf kan worden gesloten of er kunnen gevangenisstraffen opgelegd worden. Wat betreft arbeidsuitbuiting kun je echt beter voorkomen dan genezen en je goed inlezen over wat je zelf kunt betekenen in de strijd hiertegen.